اگر علاقه‌مند هستید با مغز و سیستم عصبی مرکزی بدن آشنا شوید، در ابتدا باید با مهم‌ترین عضو آن یعنی سلول‌های نورون آشنا شوید و ببینید نورون چیست؟ نورون‌ها، بنیادین‌ترین و اصلی‌ترین سلول‌های عصبی هستند.
این سلول‌های عصبی در واقع کار انتقال و پردازش پیام‌های عصبی را بر عهده دارند. در این مطلب با ساختار نورون، نحوه عملکرد آنها و انواع آن در سیستم عصبی به زبان ساده آشنا می‌شوید.
سیستم عصبی
همان‌طور که می‌دانید بدن انسان از میلیاردها سلول ساخته شده که هر کدام از آنها وظیفه‌ی خاص خودش را دارد. سیستم عصبی بدن نیز برای انجام وظایف خود، دارای سلول‌های عصبی مخصوصی به نام نورون است. تنها مغز انسان دارای حدود شصت و هشت میلیارد نورون می‌باشد.
کار دستگاه عصبی یا سیستم عصبی (Nervous System) در بدن انسان این است که به هماهنگی و نظارت فعالیت‌های گوناگون بدن بپردازد و بین اعمال سلول‌ها و اندام‌های مختلف بدن هماهنگی ایجاد می‌کند.
دستگاه عصبی به طور کلی این‌گونه عمل می‌کند که ابتدا محرک‌های خارجی را دریافت کرده. یک جریان عصبی یا همان پیام که حاوی مفهوم آن محرک است (مانند سرما، گرما و…)، ایجاد می‌کند. این جریان عصبی را از یک نقطهٔ دستگاه به نقطهٔ دیگر و از یک واحد عصبی به یک واحد دیگر منتقل می‌کند.
سامانه عصبی سه وظیفه اصلی دریافت پیام‌های حواس، پردازش داده‌ها و اعمال حرکات را بر عهده دارد. دریافت حواس یعنی بدن از راه نورون‌ها به گردآوری اطلاعات می‌پردازد. در ادامه نورون‌ها این پیام‌های عصبی را از گیرنده‌های حسی به مغز و نخاع منتقل می‌کنند. پردازش اطلاعات در مغز صورت می‌گیرد. در انتها نیز فرمان‌های عصبی از مغز و نخاع به ماهیچه‌ها و اندام‌ها منتقل می‌شود.
دستگاه عصبی به دو بخش اصلی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
دستگاه عصبی مرکزی: که از مغز و نخاع تشکیل شده است.
دستگاه عصبی محیطی: که شامل رشته‌های عصبی است که سایر قسمت‌های بدن را به مغز و نخاع مرتبط می‌کنند.
نورون چیست؟
اما ببینیم در حقیقت نورون چیست و چه نوع سلولی است؟ اگر فرض کنیم بدن انسان یک ساختمان است، نورون‌ها در واقع با تشکیل شبکه‌های عصبی نقش سیم‌کشی این ساختمان را بازی می‌کنند. این نورون‌ها هستند که پیام‌ها را از داخل یا خارج بدن دریافت کرده، به مراکز عصبی می‌رسانند و پاسخ آن را گرفته و به اندام‌ها انتقال می‌دهند.
نورون‌ها سلول‌های تخصصی هستند که در قسمت مغز، نخاع و سیستم عصبی محیطی بدن فعالیت می‌کنند. این سلول‌های عصبی تحریک‌پذیر بوده و مسئول انتقال و پردازش پیام‌ها هستند.
سلول‌های نورون به وسیله پدیده الکتروشیمیایی (پدیده الکتروشیمی به واکنش‌های شیمیایی می‌گویند که در اثر عبور جریان الکتریکی اتفاق می‌افتد. یا اینکه یک واکنش شیمیایی باعث ایجاد جریان الکتریکی می‌شود.) با هم ارتباط برقرار می‌کنند.
یعنی آنها از طریق همین پدیده الکتروشیمی و ایجاد جریان الکتریکی پیام را از مغز به سیستم عصبی محیطی در سراسر بدن ارسال و بلعکس از بافت‌های بدن دریافت کرده و به مغز می‌رسانند. هر نورون می‌تواند اطلاعات را از نورون دیگر یا از محیط بگیرد و به سلول بعدی که می‌تواند نورون باشد یا سلول دیگر منتقل کند. نورون‌ها همچنین در قسمت مغز وظیفه‌ی پردازش اطلاعات را نیز عهده‌دار هستند.
محرک‌های حسی مختلفی مانند حواس پنج‌گانه (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه و…) بر نورون‌ها اثر می‌کنند و باعث ایجاد پیام یا در واقع جریان عصبی در آنها می‌شوند. پیام عصبی به صورت علائم الکتریکی در طول یک نورون حرکت می‌کند و سپس به نورون دیگر منتقل می‌شود.
نورون‌ها این اطلاعات را با سرعتی باور نکردنی در بدن انتقال می‌دهند. به صورتی که می‌بینید شکل و ساختار، سرعت انتقال پیام، عملکرد و… آنها باعث شده که این سلول‌های کوچک، پیشرفته‌ترین ماشین بیولوژیک جهان یعنی مغز را بسازند و خودشان در دسته متفاوت‌ترین سلول‌ها قرار گیرند.
ساختمان نورون
سلول‌های عصبی از نظر شکل و ظاهر بسیار متفاوت‌اند. اما همه‌ی آنها تقریباً ساختار یکسانی دارند. هر نورون از ۳ بخش اصلی تشکیل شده است. یعنی یک قسمت جسم سلولی و دو زایده متفاوت به نام‌های دندریت و آکسون دارد.
از لحاظ عملکردی یک نورون شامل بخش گیرنده پیام (دندریت)، بخش ادغام (جسم سلولی) و بخش انتقال دهنده پیام (آکسون) می‌باشد. نورون‌ها از راه دندریت اطلاعات را دریافت کرده و از راه آکسون داده‌ها را به سلول بعدی منتقل می‌کنند.
هر چند نورون‌ها بسیار متفاوت از سایر سلول‌ها هستند، اما از چند نظر با سلول‌های دیگر بدن شباهت دارند:
- توسط غشای سلولی احاطه شده‌اند.
- دارای هسته سلولی هستند.
- دارای سیتوپلاسم و اندامک‌های غشادار هستند.
- فرآیندهای معمول مانند سنتز پروتئین و تولید انرژی (تنفس سلولی) در آنها صورت می‌گیرد.
جسم سلولی:
هر سلول عصبی یک جسم سلولی دارد که بزرگ‌ترین قسمت آن است. در جسم سلولی هسته سلول، سیتوپلاسم و اندامک‌های سلولی قرار گرفته است.
معمولاً یک یا چند هستک در داخل هسته دیده می‌شود. هسته در اغلب نورون‌ها حالت کروی یا بیضی شکل دارد.
دندریت:
دندریت به قسمت بالایی نورون می‌گویند که به صورت شاخک یا زایده از جسم سلولی بیرون‌زده است. دندریت‌ها شاخک‌هایی کوتاه و بلند، منشعب و متعدد هستند و هر چه از جسم سلولی دور می‌شوند، باریک‌تر شده و شاخه شاخه می‌شوند.
دندریت پیغام عصبی را از نورون قبلی یا محیط می‌گیرد. این پیام از این نورون رد شده و به نورون بعدی داده می‌شود. این کار تا جایی ادامه پیدا می‌کند که پیام به نخاع برسد و بعد از آن نخاع پیام عصبی را برای تحلیل به مغز بفرستد.
آکسون:
آکسون به قسمت پایینی نورون‌ها می‌گویند که به صورت شاخک یا زایده‌ای بلند (گاهی با انشعابات جانبی) از جسم سلولی بیرون‌زده است. شروع آن از روی جسم سلولی به صورت برآمدگی تپه‌ای شکل به نام تپه آکسونی است. دور آکسون را غلاف میلین پوشانده است.
وظیفه آکسون انتقال پیام عصبی به سایر سلول‌های عصبی یا سلول‌های بافت‌های دیگر بدن است. پیام عصبی بعد از اینکه توسط دندریت از نورون قبلی دریافت می‌شود، از جسم سلولی رد شده و وارد آکسون می‌شود. آکسون مسئول انتقال پیام به نرون یا سلول بعدی است.
آکسون‌ها در نورون‌های حسی کوتاه‌اند و در سلول‌های رابط می‌تواند کوتاه یا بلند باشند. برخی از سلول‌های عصبی نیز فاقد آکسون هستند، مثل آماکرین در چشم.
انواع نورون‌ها
نورون‌ها یا سلول‌های عصبی سه نوع هستند: نورون‌های حسی، حرکتی و رابط.
نورون حسی:
نورون‌های حسی آکسون کوتاه و دندریت بلند دارند و با توجه به شکل ظاهری خود، وظیفه انتقال پیام از اندام‌ها به جسم سلولی را بر عهده دارند.
در واقع نورون‌های حسی پیام‌های عصبی را از اندام‌های مختلف بدن به مغز منتقل می‌کنند. این پیام‌ها مربوط به درد، حرارت، فشار و سایر پیام‌هایی هستند که از اندام‌های حسی ارسال می‌شوند.
زمانی که دستمان را به جسمی داغ می‌زنیم و احساس سوختگی می‌کنیم، نورون‌های حسی در حال فعالیت‌اند.
نورون حرکتی:
نورون‌های حرکتی برای انتقال پیام از مراکز عصبی به اندام‌ها تخصص پیدا کرده‌اند. این سلول‌ها معمولاً دارای آکسون بلند و دندریت کوتاه هستند. نورون‌های حرکتی پیام‌ها و امواج عصبی را از مغز و یا نخاع به اندام‌ها می‌برند.
زمانی که بعد از احساس گرما دست خود را عقب می‌کشیم نورون‌های حرکتی در حال فعالیت‌اند.
نورون‌های رابط:
این نوع از نورون‌ها، دندریت کوتاه دارند و با توجه به محل قرار گیری می‌توانند اکسون کوتاه یا بلند داشته باشند. اکثر نورون‌های دستگاه عصبی مرکزی از نوع نورون‌های رابط‌اند و همان گونه که از نام آن پیداست، رابطی بین نورون‌های حسی و حرکتی و مراکز عصبی هستند.