اگر به تازگی عبارت درمان با نوروفیدبک را نزد پزشک یا متخصصی شنیده‌اید، احتمالاً مهم‌ترین سؤالی که ذهن شما را به خود مشغول کرده در وهله اول این است که نوروفیدبک چیست و نحوه درمان با آن به چه صورت است؟
البته باید بدانید که شیوه نوروفیدبک تنها برای درمان بیماری‌ها بکار نمی‌رود و از این تکنیک می‌توان برای افزایش عملکرد فردی مانند افزایش تمرکز، افزایش کارایی و غیره نیز استفاده کرد.
برای رسیدن به درک درستی از مفهوم نوروفیدبک تنها کافی‌ست، چند گام کوتاه را با مجله نوروکالا همراه باشید تا به راحتی دریابید که نوروفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند.
گام اول: معنی کلمه نوروفیدبک چیست؟
برای آشنایی با روش نوروفیدبک، در گام اول با هم به سراغ معنی واژه نوروفیدبک می‌رویم؛ کلمه نوروفیدبک یا Neurofeedback که آن را به اختصار NFB می‌نامند. از دو کلمه نورون (Neuron) و فیدبک (feedback) مشتق شده است. نورون‌ها سلول‌های تخصصی هستند که در قسمت مغز و سیستم عصبی بدن فعالیت می‌کنند. این سلول‌های عصبی وظیفه‌ی ارسال و دریافت پیام را در مغز و سیستم عصبی سراسر بدن به عهده دارند.
کلمه فیدبک هم همان‌طور که می‌دانید در زبان فارسی به معنای بازخورد است. در نتیجه نوروفیدبک به معنی بازخوردهای عصبی است. در مجموع می‌توان گفت، نوروفیدبک نوعی بازخورد عصبی است.
گام دوم: دستگاه نوروفیدبک چیست؟
حالا که با مفهوم کلمه نوروفیدبک آشنا شدیم، در ادامه به پاسخ این سؤال می‌پردازیم که دستگاه نوروفیدبک چیست و چه کاربردی دارد؟
دستگاه نوروفیدبک در رده پیشرفته‌ترین دستگاه‌های پزشکی نوین قرار دارد. این روش درمانی یکی از جدیدترین روش‌های درمان بیماری‌ها، افزایش قدرت ذهن، تمرکز و مهارت‌هاست. این دستگاه همچنین در موارد دیگری مانند تحقیق و پژوهش، نقشه‌برداری مغز و… کاربرد دارد.
برای اینکه درک درستی از نحوه کارکرد این دستگاه پیدا کنیم و بفهمیم نوروفیدبک چگونه به درمان بیماری‌ها می‌پردازد، ابتدا باید با نحوه عملکرد مغز و تولید امواج مغزی مختصری آشنایی پیدا کنیم.
مغز دارای میلیاردها سلول نورون است که این سلول‌ها به وسیله پدیده الکتروشیمیایی با هم ارتباط برقرار می‌کنند. نورون‌ها یا همان سلول‌های عصبی، وظیفه‌ی انتقال انواع پیام‌های عصبی را دارند. این سلول‌های پستچی برای نقل و انتقال پیام یک سری فعالیت الکتروشیمیایی انجام می‌دهند که بر اثر آن امواج مغزی تولید می‌شود.
برای جلوگیری از طولانی شدن این بخش، می‌توانید به طور کامل با نورون‌ها و انواع آنها در مقاله نورون چیست؟ و با نحوه تولید امواج مغزی نیز در مقاله امواج مغزی چیست؟ آشنا شوید.
به دلیل فعالیت سیستم حسی، حرکتی و شناختی در مغز ما، انواع امواج مغزی به صورت مدام در حال تولید شدن هستند. ممکن است در یک بخش از مغز هم‌زمان تعداد زیادی جریان الکتریکی در حال شکل‌گیری باشد.
این امواج مغزی را می‌توان توسط دستگاه الکتروانسفالوگرافی یا آمپلی‌فایرهای زیستی ثبت کرد. فرق انواع امواج و سیگنال‌های مغزی که به وسیله‌ی این دستگاه‌ها ثبت می‌شود، در تعداد تولید آن فرکانس در هر ثانیه است.
مثلاً بسیاری از فرکانس‌ها هستند که کمتر از یک بار در ثانیه تکرار می‌شوند و یا فرکانس‌های که تکرار آن به بیشتر از ۱۰۰ بار در ثانیه نیز می‌رسد.
امواج مغزی را بر اساس فرکانس آنها نام‌گذاری می‌کنند که به ترتیب عبارت‌اند از: دلتا، تتا، آلفا، بتا، SMR و گاما.
گام سوم: نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک
بعد از اینکه به طور مختصر با نحوه عملکرد سلول‌های مغزی و دستگاه نوروفیدبک آشنا شدیم، بهتر است برویم سر اصل مطلب و ببینیم در حقیقت تکنیک درمانی نوروفیدبک چیست و با این روش چگونه می‌توان بیماری‌ها را درمان کرد؟
در ابتدا باید بدانیم که نوروفیدبک یا همان بازخورد عصبی، زیر مجموعه و در واقع شکل خاصی از تکنیک بیوفیدبک است. بیوفیدبک یک روش درمانی – آموزشی نوین و بدون خطر در پزشکی است.
بیوفیدبک یا Biofeedback یا بازخورد زیستی، روشی است که دستگاه بیوفیدبک به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می‌پردازد و توسط آن به شما می‌آموزد چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید.
تکنیک بیوفیدبک در حقیقت به تعدادی از شیوه‌های درمانی گفته می‌شود که به فرد قدرت استفاده از ذهن برای کنترل بدن را می‌دهد.
بیوفیدبک یک شیوه‌ی تکمیل کننده و یا حتی جایگزین برای دارو درمانی نیز محسوب می‌شود. برای آشنایی کامل با بیوفیدبک می‌توانید مقاله بیوفیدبک چیست؟ را بخوانید.
دستگاه‌های نوروفیدبک نیز با هدف اندازه‌گیری و ثبت سیگنال‌ها و امواج مغزی و آموزش مغز در جهت تنظیم مجدد امواج مغزی به حالت نرمال طراحی شده‌اند.
یعنی به وسیله ثبت امواج الکتریکی مغز یک سری اطلاعات درباره مشکلات، نواقص، مدل و آرایش امواج مغزی به دست می‌آید. سپس با دادن اطلاعات به درمانگر و شخص، درمانگر به بر طرف کردن مشکلات مغزی و یا تقویت مغز می‌پردازد و به نوعی خود تنظیمی را به فرد آموزش دهد.
نکته جذاب این روش درمانی اینجاست که نوروفیدبک در واقع آموزش دادن مغز توسط خود مغز است. اما حالا ببینیم دستگاه‌های نوروفیدبک چطور این کار را انجام می‌دهند؟!
گام چهارم: نوروفیدبک چگونه عمل می‌کند؟
مغز، دنیای امواج است و برای اینکه بهتر بتوانیم بفهمیم نوروفیدبک چیست و با مفهوم آن ارتباط برقرار کنیم، باید بدانیم که فعال یا غیر فعال بودن هر یک از انواع امواج مغزی در شرایط و حالات مختلف می‌تواند خوب یا دردسر ساز باشد.
همان‌طور که در ابتدا گفتیم امواج مغزی انواع مختلفی مانند آلفا، بتا، تتا و… دارد. هر کدام از آنها در شرایط و حالات مختلف ایجاد می‌شود. این امواج باید دارای یک الگو، نظم و هماهنگی خوب و مناسب باشند تا ما دچار دردسر نشویم.
نبودن هماهنگی و تناسب بین انواع امواج مغزی مانند این است که ارکستر سمفونیکی در حال اجرا نوازنده‌هایش با یکدیگر هماهنگی نداشته باشند و صدای نهایی‌ای که به گوش می‌رسد، تبدیل به یک ملودی ناخوشایند و آزاردهنده شود؛ نبودن هماهنگی در میان امواج مغزی هم نتیجهٔ مشابهی را دارد.
مثال: پژوهش‌های زیادی نشان داده مغز افرادی که دچار افسردگی هستند، امواج بتا در نیمکره راست بیش از اندازه فعالیت دارد و در نیمکره چپ نیز امواج آلفا فعالیت بیش از حد دارد؛ بنابراین برای مقابله با افسردگی در این فرد می‌توان با استفاده از روش نوروفیدبک امواج بتا در نیمکره راست را کاهش داد یا امواج آلفای نیمکره چپ را سرکوب نمود.
در ادامه مبحث جذاب و کمی پیچیده نوروفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند؟ باید به این مسئله بپردازیم که بعد از این که به کمک این دستگاه از مشکلات و ضعف‌های مغز خودآگاه شدیم، قرار است نوروفیدبک چگونه آنها را بر طرف کند؟
در مغز تمام انسان‌ها روزانه، هزاران فرایند و فعالیت خودکار و غیر ارادی در حال اتفاق افتادن است که تحت کنترل ما نیستند. فرایندهای ناهشیار بی‌شماری که کاملاً از حوزه‌ی آگاهی و اختیار ما خارج بوده و ما هیچ‌گونه تسلط آگاهانه‌ای روی آن نداریم.
این فعالیت‌های ناخودآگاه دائماً و بدون دخالت آگاهانه‌ی ما بر روی رفتار، افکار، عملکرد و وضعیت سلامت جسمی و روانی ما تأثیر گذارند.
افزایش یا کاهش بیش از اندازه امواج مغزی یا گسترش و تسلط غیرطبیعی هر یک از آنها در بخش‌های متفاوت مغز با حالت‌های نابهنجار عاطفی و شناختی انسان به طور ناخودآگاه ارتباطی تنگاتنگی دارد.
تا مدت‌ها انسان فکر می‌کرد، کنترل این امواج ناخودآگاه به صورت اختیاری غیر ممکن است. اما امروزه فهمیده که این طور نیست. هر چند کنترل و مسیردهی امواج و سیگنال‌های مغز به صورت عادی کار بسیار سخت و دشوار و در بسیاری از مواقع غیر قابل انجام است.
اما نوروفیدبک دستگاهی است که امکان کنترل کردن و مسیر دهی امواج مغزی را برای ما فراهم می‌کند. نوروفیدبک با آگاه کردن فرد از عملکرد ناخودآگاه، امکان کنترل عملکرد ناخودآگاه را به صورت خودآگاه فراهم می‌کند. این کنترل با روش شرطی کردن مغز انجام می‌شود.
با دستگاه نوروفیدبک می‌توانید امواج ناخودآگاه مغز را به طور خودآگاه کنترل و هدایت کنید.
مناسب یا نامناسب بودن کارکرد مغز ما، باعث طبیعی یا غیر طبیعی بودن امواج مغزی تولید شده می‌شود. بعضی عقیده دارند اختلالات مختلف روانی در حقیقت به خاطر کارکرد نامناسب بخش‌های مختلف مغز است که باعث تولید الگوی نادرست امواج مغزی می‌شود.
در نتیجه مغز انسان هم مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیاز به تنظیم و رفع نواقص دارد. نکته جالب این است که مغز این توانایی را دارد که خود را تنظیم و کارکردش را بهینه کند. تنها کافی است که از وضعیت خود آگاه شود.
دستگاه نوروفیدبک با اطلاعاتی که از امواج مغزی به ما می‌دهد، به مغز کمک می‌کند وضعیت خود را شناخته و اشکالات و ناهنجاری‌هایی که در امواج مغزی دارد را رفع کند.
در واقع نوروفیدبک، برای مغز ما مانند یک آینه عمل می‌کند. این دستگاه امواج مغزی و عملکردهای فیزیولوژیک مغز را مانند یک آینه پیشرفته به ما نشان می‌دهد و به ما کمک می‌کند تا از آن چه در مغز ما در حال رخ دادن است آگاه شویم.
در این روش با انعکاس و نشان دادن این که مغز ما “الان و در این لحظه، در چه وضعیتی به سر می‌برد” شخص می‌آموزد که برای انجام یک کار خاص، به چه آرایشی از امواج مغزی نیاز دارد.
این افزایش آگاهی نسبت به وضعیت امواج مغزی باعث می‌شود، فرد بتواند کنترل بیشتری بر این امواج داشته باشد.
گام پنجم: نحوه عملکرد نوروفیدبک
برای استفاده از دستگاه نوروفیدبک، ابتدا شخص روی صندلی مخصوص و راحتی نشسته و سنسورهای که حسگر (الکترود) نامیده می‌شوند، بر روی نقاط مشخصی از سر او قرار می‌گیرند.
این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز را ثبت و در قالب امواج مغزی به شکل‌های مختلف نظیر نمودارهای رنگی، یا در اغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی به او نشان می‌دهند.
از شخص خواسته می‌شود تا آرام باشد و به صفحه کامپیوتری که جلوی او قرار دارد نگاه کند. آنگاه سعی کند، برای مثال پخش یک فیلم یا هدایت یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی انجام دهد.
به این شکل، او با دیدن پیشرفت یا توقف بازی، یعنی همان گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز، یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید. از شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود آگاه می‌شود.
این گونه او سعی می‌کند وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند، تا بازی یا فیلم مورد علاقه‌اش را بتواند ادامه دهد.
در این روش دستگاه الگوهای امواج مغزی شما را پردازش می‌کند و در صورتی که این الگوها مناسب باشد، شما در بازی به جلو می‌روید و در غیر این صورت شکست می‌خورید.
به این ترتیب شما یاد می‌گیرید که مثلاً در شرایط اضطراب چگونه می‌توانید مغز خود را طوری تنظیم کنید که آرامش را جایگزین اضطراب کنید.
بنا به گفته پژوهشگران، اختلال اضطراب از اولین مواردی بود که به روش درمان با نوروفیدبک پاسخ داد.
مثلاً اگر قرار است در یک بیمار مضطرب موج آلفا (موج آرامش‌بخش) را افزایش دهیم، بازی در صورتی پیش می‌رود که موج آلفا از یک حد مشخصی بیشتر شود.
اینکه چه امواجی در مغز افزایش و چه امواجی کاهش یابند، کاملاً بستگی به مشکل هر فرد دارد و درمانگر آن را در طول جلسه تنظیم می‌کند.
از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالاتی چون بیش‌فعالی (کمبود توجه)، ناتوانی‌های یادگیری، صرع، هراس و اختلالات اضطرابی، اختلالات مربوط به سوءمصرف مواد، افسردگی، مدیریت استرس، میگرن، سندرم تورت و اختلالات خواب استفاده کرد.
گام ششم: مزایای نوروفیدبک
در انتهای این مطلب به فواید نوروفیدبک می‌رسیم. نوروفیدبک در واقع یک فرایند آموزشی است که در آن مغز خود تنظیمی را یاد می‌گیرد و پس از چندین و چند جلسه تمرین و تکرار، می‌تواند با آرایش جدیدی از امواج مغزی به فعالیت روزانه خود ادامه دهد.
این نوع آموزش مدت ماندگاری بسیار بالایی دارد. مانند اینکه بعد از یادگیری دوچرخه سواری شما دیگر آن را فراموش نخواهید کرد.
در واقع این شیوه یادگیری هم مانند آموزش دوچرخه‌سواری در مغز عمل می‌کند، یعنی بعد از اینکه شما در دوچرخه سواری عمل پدال زدن را یاد گرفتید و به آن مسلط شدید، این آموزش وارد ناخودآگاه مغز شما می‌شود.
پس از آن دیگر نیاز نیست برای هر بار پدال زدن فکر کنید، بلکه به طور ناخودآگاه این کار را انجام می‌دهید. زیرا این عمل وارد ناخودآگاه شما شده و شما عمل پدال زدن را به صورت ناخودآگاه و بدون فکر کردن انجام می‌دهید. در ضمن احتمالاً تا آخر عمر هم آن را فراموش نخواهید کرد.
از مهم‌ترین مزیت‌های نوروفیدبک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. روشی است کاملاً ایمن و بدون هیچ عارضه جانبی
۲. توانمندی‌های شناختی را افزایش می‌دهد.
۳. اثرات درمانی آن برای مدت طولانی پایدار است.
۴. عدم مصرف دارو و تحمل عوارض آن
۵. روشی کم تهاجمی بدون درد و خونریزی
۶. آسان‌تر بودن تحمل این روش برای کودکان
۷. این درمان خیلی سریع موجب تغییر رفتار فرد خواهد شد.
۸. موجب تنظیم کل فعالیت‌های مغز خواهد شد.
در انتها باید گفت سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نیز این درمان را مورد تأیید قرار داده است و این روش درمانی یک روش تأیید شده برای درمان برخی از بیماری‌های حوزه شناختی است.
امیدوارم در این مقاله توانسته باشیم، به این سؤال جواب دهیم که نوروفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند؟ برای آشنایی با کاربردهای این شیوه درمانی به مقاله کاربرد نوروفیدبک مراجعه کنید.
