بیوفیدبک یکی از روش‌های درمانی نوین در پزشکی و شیوه‌ای تکمیل کننده و جایگزین برای دارو درمانی است. در بیوفیدبک می‌توان با ایجاد تغییرات مثبت و مطلوب در بدن، برخی از عملکردهای آن را بهبود داد.
این شیوه در اصل عنوان تعدادی از روش‌های درمانی است که به فرد قدرت استفاده از ذهن برای کنترل بدن را می‌دهد و می‌تواند یک روش تکمیل کننده و یا حتی جایگزین برای دارو درمانی باشد.
بیوفیدبک به ما این امکان را می‌دهد تا برخی از عملکردهای بدنمان را که به نظر غیر قابل کنترل می‌آیند، کنترل کنیم. عملکردهایی مانند ضربان قلب، دمای بدن، ریتم تنفس، تعریق پوست و… که بر اثر عواملی مانند استرس و سایر عوامل، کارکرد غیرطبیعی پیدا کرده‌اند، توسط بیوفیدبک به حالت نرمال برمی‌گردند. اما در ادامه با هم ببینیم در واقع بیوفیدبک چیست و چگونه عمل می‌کند؟
بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک یا Biofeedback یا بازخورد زیستی، روشی است که در آن دستگاه بیوفیدبک به دریافت و ثبت علائم زیستی بدن می‌پردازد و با نشان دادن وضعیت زیستی بدنتان به شما، یعنی دادن بازخورد از شرایط بدنی به شخص می‌آموزد، چگونه عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنید.
بیوفیدبک به ثبت سیگنال‌های بیولوژیک مانند تنفس، فشار خون، تعریق، انقباضات عضلانی، ضربان قلب، امواج مغزی و… می‌پردازد.
این دستگاه شخص را قادر می‌کند از علایم زیستی که در حالت معمول نسبت به آنها آگاهی ندارد، اطلاع پیدا کند و در راستای سلامتی و بهبود خود تغییراتی در آنها به وجود آورد. در واقع به این وسیله بیوفیدبک سعی دارد تا ما بتوانیم بر فعالیت‌های غیرارادی بدن خود، کنترل پیدا کنیم.
مثلاً با آرام کردن برخی ماهیچه‌ها به تدریج، تنش را در خود کاهش می‌دهیم. از این مزیت به منظور درمان اختلالات استفاده می‌کنند.
این روش نوعی تکنیک درمانی از نوع ذهنی بدنی است که در آن افراد برای برگرداندن بدن خود به حالت اولیه و سلامتی بدن با روش خود تنظیمی و شرطی کردن مغز آموزش می‌بینند.
بیوفیدبک و بدن ما
عملکرد یا فعالیت بدن به دو بخش ارادی و غیرارادی تقسیم می‌شود. فعالیت‌های ارادی مانند حرکت دادن دست و پاهاست که به صورت آگاهانه روی آنها کنترل داریم.
اما برخی از فعالیت‌های بدن مانند نرخ ضربان قلب، تنفس، دمای بدن، فشار خون، درک از درد، امواج مغزی و… به صورت غیرارادی کنترل می‌شوند.
عملکرد این بخش‌ها به صورت ناخودآگاه در برابر عوامل محیطی تغییر می‌کند. یعنی بدن به عوامل محیطی مانند عصبی شدن، استرس، هیجان، بیماری و … عکس‌العمل نشان می‌دهد و می‌تواند باعث تغییر عملکرد هر یک از این بخش‌ها شود.
مثلاً میزان ضربان قلب در پاسخ به استرس افزایش میابد. این عملکردهای غیرارادی توسط سیستم عصبی خودمختار تنظیم می‌شود.
حالا اگر فرد برای مدت طولانی در معرض هرکدام از این عوامل قرار بگیرد، مانند (استرس طولانی، فشار عصبی زیاد و …) ممکن است دچار اختلال یا بیماری شود.
گاهی به دلایل مختلف مانند طولانی بودن پروسه درمان، عوارض داروها، هزینه آنها و… روش‌های درمانی دارویی روش مناسبی نیستند، بنابراین برای بر طرف کردن این نوع اختلال‌ها به دنبال روش‌های دیگری می‌رویم.
بیوفیدبک تکنولوژی جدیدی است که به مردم کمک می‌کند تا بتوانند کنترل برخی از این عملکردهای غیرارادی را تا حدودی در دست گیرند.
در این روش شما یاد می‌گیرید چطور فعالیت‌های فیزیولوژیک خود را تنظیم کنید. در اصل این روش به افراد این توانایی را می‌دهد که یاد بگیرند بهتر پاسخ‌های غیرارادی بدنشان را کنترل و تنظیم کنند.
هدف از بیوفیدبک، درمان بیماری‌ها، بهبود و جلوگیری از اختلالات و یا حتی ارتقای عملکرد فردی و دستیابی به عملکرد بهینه افراد می‌باشد.
روش کار بیوفیدبک
در این روش دستگاه بیوفیدبک با کمک ابزارهای الکترونیکی، اطلاعاتی را در مورد اعصاب و عضلات و فعالیت‌های خودمختار بدن اندازه‌گیری و پردازش می‌کند.
در نهایت این اطلاعات را در قالب فیدبک صوتی یا تصویری به بیمار و پزشک معالج وی نشان می‌دهد. با کمک فیدبک های صوتی و تصویری فرد می‌تواند کنترل بهتری روی عملکرد اندام‌هایش پیدا کند.
بیوفیدبک را می‌توان نتیجه ترکیب دو اصطلاح، یعنی فیدبک و شرطی‌سازی عاملی دانست؛ بنابراین به منظور درک مفهوم بیوفیدبک، باید از این دو اصطلاح شناخت درستی پیدا کنیم.
فیدبک:
طبق نظریه عمومی سیستم‌ها، هر سیستم دارای حداقل دو جز است که این اجزا با هم در حال تبادل اطلاعات هستند.
بخشی از این سیستم در حال دادن اطلاعات است که به آن فیدفوروارد Feedforward گفته می‌شود. بخشی از سیستم هم اطلاعات را به سیستم بازمی‌گرداند که به آن فیدبک می‌گویند.
اگر در یک سیستم، این فیدبک (پس‌خوراند) و فیدفوروارد (پیش خوراند) به طور مکرر رخ دهد، یک حلقه به وجود می‌آید که به آن چرخه‌ی فیدبک و فیدفوروارد گفته می‌شود.
در تمام سیستم‌ها نتیجه این حلقه، خود تنظیمی یا self-regulation می‌باشد. یعنی سیستم می‌تواند خود را تنظیم کند. مغز و در نتیجه بدن ما نیز به عنوان یک سیستم بسیار پیچیده بر همین مبنا فعالیت دارد.
شرطی‌سازی عاملی:
شرطی‌سازی عاملی، نوعی از شرطی سازی است که در آن اگر سیستم عملکرد مطلوبی داشته باشد پاداش می‌گیرد و اگر رفتار نامطلوبی داشته باشد تنبیه می‌گیرد.
به این ترتیب می‌توان گفت بیوفیدبک نوعی شرطی‌سازی عاملی است که در آن اگر فرد پاسخ زیستی مطلوب را از خود بروز دهد پاداش (فیدبک) می‌گیرد و در نتیجه تکرار مکرر آن سیستم خود را تنظیم می‌کند.
به عنوان مثال در فردی که دارای اختلال رینود (سرد شدن نوک انگشتان دست) است، اگر دمای نوک انگشت فرد افزایش یابد فیلمی (به عنوان پاداش) برای فرد پخش می‌شود.
این که چگونه این افزایش انجام پذیرد را فرد نمی‌داند، ولی مغز بر اساس اصل لذت مشتاق دیدن فیلم است در نتیجه در خود به دنبال عامل پخش فیلم می‌گردد و به طریقی که ما نمی‌دانیم چگونه، آن را می‌یابد و در نتیجه پاسخ مطلوب را از خود بروز می‌دهد.
همچنین به مثال دیگری توجه کنید. معمولاً زمانی که دچار اضطراب می‌شوید، تعریق پوستتان زیاد می‌شود. مثلاً ممکن است کف دستتان به شدت عرق کند.
در نتیجه می‌توان گفت افزایش تعریق نشانه وجود اضطراب است. ما در بیشتر مواقع به این موضوع آگاه نیستیم و از همه مهم‌تر اینکه به نظر می‌آید کنترل آن در دست ما نیست.
در روش درمان با بیوفیدبک ما سنسوری داریم که می‌تواند میزان تعریق پوست را اندازه‌گیری کند. بیوفیدبک تعریق پوست یا Skin Conductance یا به اختصار SC نوعی بیوفیدبک است که با وصل کردن سنسورهایی به دست، هدایت الکتریکی پوست را اندازه می‌گیرد.
هرگاه پوست عرق می‌کند هدایت الکتریکی آن افزایش و در نتیجه مقاومت پوست کاهش می‌یابد، دستگاه با اندازه‌گیری این مقاومت می‌فهمد که تعریق پوست افزایش یافته و شخص را از این موضوع آگاه می‌کند.
در این هنگام شخص، اگر به فرض یک کودک باشد سعی می‌کند با کمک درمانگر (مثلاً با بازی درمانی) اضطراب خود را کاهش دهد. به این صورت کم کم فرد یاد می‌گیرد که تعریق پوست و در واقع اضطراب خود را کنترل کند.
