از آنجایی که اختلال بیش فعالی در آینده تحصیلی و اجتماعی فرد تاثیر مخرب فروانی خواهد گذاشت، تشخیص و درمان به موقع آن در دوران کودکی اهمیت بسزایی دارد. شناخت علائم بیش فعالی کمک فراوانی به تشخیص به موقع و صحیح این اختلال و در ادامه اقدام برای درمان یش فعالی چه در کودکان و چه در بزرگسالان می‌کند.
در دو مقاله قبل درباره‌ی اختلال بیش فعالی و علت آن صحبت کردیم که می‌توانید در سری مقالات زیر آنها را مطالعه کنید.
- بیش فعالی چیست؟
- علت بیش فعالی
- انواع بیش فعالی
- تشخیص بیش فعالی
- علائم بیش فعالی
- تست بیش فعالی کودکان
بسیاری از والدین تصور می‌کنند، اگر فرزندشان جنب و جوش زیادی دارد و بازیگوش است، بیش فعال است. اما لزوماً این طور نیست. اختلال بیش فعالی بیماری پیچیده‌ای است، که تشخیص فرق بین این اختلال با شیطنت و بازیگوشی کودکان را سخت می‌کند.
اختلال بیش فعالی ممکن است در افراد مختلف به شکل‌های متفاوت بروز کند و نشانه‌های آن بسته به عوامل پیرامونی بسیار متفاوت باشد.
علائم بیش فعالی در بزرگسالان و کودکان مختلف بوده و همگن و با ویژگی‌های یکسان نیست. بیش فعالی به روش‌ها با ترکیب‌ها و در درجات گوناگونی بر افراد تأثیر می‌گذارد.
اگر اختلال بیش فعالی کودکان در زمان مناسب درمان نشوند، آنها نمی‌توانند در درس و فعالیت‌های اجتماعی خود موفق عمل کنند و ممکن است برای خود و اطرافیانشان مشکل آفرین باشند.
تشخیص بیش فعالی با یک آزمون خاص امکان‌پذیر نیست و مجموعه‌ای از علائم باید در فرد مورد بررسی قرار بگیرد. معمولاً کودکان علائم بیش فعالی را قبل از هفت سالگی نشان می‌دهد.
همچنین کودکی که دارای این اختلال است با رفتارهایش اطرافیان خود را در محیط‌های مختلفی مانند مدرسه یا خانه دچار مشکل می‌کند و حتی با گروه دوستان و همکلاسی‌های خود نیز به راحتی کنار نمی‌آید.
نحوه‌ی تشخیص علائم بیش فعالی
اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی (ADHD) نوعی اختلال در سلامت روان است که باعث بروز بیش‌فعالی می‌شود. بیش فعالی بر اثر جهش ژنتیکی و همچنین اختلال عملکرد ناقل‌های شیمیایی در مغز رخ می‌دهد. افراد مبتلا به ADHD معمولاً توانایی تمرکز بر روی یک کار و نشستن برای مدت طولانی در یک جا را ندارند.
این بیماری با داشتن علائمی مثل مشکل در توجه، فعالیت بیش از حد و انجام کارهایی بدون توجه به عواقب آن معلوم می‌شود. نادیده گرفتن نشانه‌ها و سهل انگاری در این رابطه می‌تواند یادگیری کودک را با اختلال مواجه کند و زندگی و موفقیت او را تحت تاثیر قرار دهد.
چرا که کودک مبتلا به دلیل ناتوانی در توجه، دچار افت تحصیلی و عقب ماندگی (رفتاری و اجتماعی) از دیگر کودکان هم سطح خود می‌شود.
این ناتوانی‌های و شکست‌ها باعث ضعیف شدن اعتماد به نفس کودک شده و ایجاد رفتارهای پر ریسک و پر خطر در کودک می‌شود. همچنین ادامه پیدا کردن اعتماد به نفس پایین و انزوای اجتماعی- تحصیلی در کودک می‌تواند منجر به بیماری‌های افسردگی و انواع اختلالات اضطرابی شود.
ADHD در کودکان را می‌توان در سنین مختلف تشخیص داد و حتی ممکن است در نوزادان نیز این اختلال وجود داشته باشد. هر چند به طور کلی باید گفت این اختلال معمولاً در دوران مدرسه توسط معلم و یا والدین مشخص می‌شود.
در صورتی که کودک شما برخی از علائم بیش فعالی که در ادامه آورده شده را دارد، لازم است برای تشخیص قطعی به روانشناس و یا پزشک متخصص مراجعه کنید.
برای تشخیص وجود این اختلال در کودک، علائم باید قبل از اینکه کودک دوازده ساله شود حتماً خودش را نشان داده باشد. بیشتر از شش ماه علائم باقی بماند و حداقل در دو محل مانند مدرسه، خانه یا هنگام بازی با سایر کودکان باعث ایجاد مشکل شود. به طور کلی می‌توان گفت در تشخیص علائم حتماً باید موارد زیر را در نظر بگیرید:
-حداقل ۶ نشانه، از نشانه‌های زیر را داشته باشد.
-نشانه‌ها مدت ۶ ماه تداوم داشته باشد.
-کودک حداقل دارای ۵ سال سن باشد.
-شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد.
نشانه‌های بیش فعالی
۱- دست و پای بی‌قرار
۲- برای مدت طولانی نمی‌توانند یک جا بنشینند و حتماً باید حرکت کنند.
۳- بالا رفتن از دیوار راست، خود نشانه پر انرژی بودن کودک است.
۴- آنها نمی‌توانند بی سر و صدا یک جا بنشینند و مدام باید از خود سر و صدا در بیاورند.
۵- همیشه در حال حرکت و راه رفتن هستند، که قسمت عمده‌ای از این حرکت‌ها از روی سرگردانی است.
۶- افراد بیش فعال به دلایل مختلف ذهنی پرکار دارند، که این پرکاری خود را در زیاد حرف زدن نمایان می‌کند.
۷- اصلاً تحمل انتظار را ندارند، به عنوان مثال قبل از پایان سؤال، جواب می‌دهند.
۸- تخریب‌گرند و از این کار لذت می‌برند.
۹- بدون فکر و بدون توجه به عواقب، کارشان را انجام می‌دهند.
نشانه‌های کمبود توجه و تمرکز
۱- فقط از روی بی دقتی، دچار اشتباه می‌شوند.
۲- در تمرکز کردن و توجه به یک موضوع بیش از ۵ دقیقه مشکل دارند.
۳- اصلاً به صحبت‌های فرد مقابل گوش نمی‌کنند، آنها تظاهر به گوش دادن می‌کنند.
۴- در هنگام ناراحتی از خود عکس‌العمل‌های سریع نشان می‌دهند، مثلاً در هنگام گوش کردن ناگهان سر خود را برمی‌گردانند.
۵- در برنامه‌ریزی و سازماندهی برنامه‌ها هیچ استعدادی ندارند.
۶- اغلب به صورت کاملاً عمدی و غیرعمدی وسایل خود را گم می‌کنند.
۷- به دلیل ذهن جهنده‌شان از این شاخه به آن شاخه می پرند و بسیار فراموش کارند.
۸- با کوچک‌ترین محرکی مثل بوق ماشین یا صدای تیک تاک ساعت حواسشان پرت می‌شود.
۹- از دستورهای داده شده پیروی نمی‌کنند.
علائم بیش فعالی
علائم بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان بسیار متفاوت بوده و این بیماری در همه دارای ویژگی‌های یکسان نیست. این اختلال به صورت گوناگونی بر افراد مختلف تأثیر می‌گذارد. در واقع می‌توان گفت اختلال بیش فعالی ممکن است در هر کس به‌شکل متفاوتی بروز کند.
همچنین ممکن است نشانه‌های آن بسته به عوامل محیطی بسیار متفاوت باشد. اما به طور کلی می‌توان گفت ۳ وجه اصلی برای این بیماری شناخته شده است:
۱- بی توجهی (یا کم دقتی)
۲- بیش فعالی (یا فزون کنشی)
۳- تکانشگری
۱- بی توجهی
اصلی‌ترین علامت بیش فعالی، بی توجهی است. کودکان بیش فعال از نوع کم‌توجه، کودکانی هستند که به طور پیوسته در حال رویا پردازی هستند و این موجب تمرکز نداشتن در این کودکان می‌شود.
در واقع کودک و یا بزرگسال به موضوعاتی که باید به آن توجه داشته باشند بی توجه یا کم توجه هستند. فرد مبتلا ممکن است مثلاً در گوش دادن به حرف‌های معلم مشکل داشته باشد و نتواند مطلب را به راحتی دنبال کند.
افراد مبتلا به بیش فعالی از انجام کارهایی که نیازمند توجه مدام داشته باشد، طفره رفته و خیلی سریع بی حوصله و کلافه می‌شوند.
گم کردن و پیدا نکردن وسایل شخصی و تمام نکردن کارها نیز یکی دیگر از موارد ناتوانی فرد بوده و نیز از موارد شایع این بیماری است.
آنها افرادی بسیار رویاپرداز بوده و به دلیل کمبود توجه اشتباهات خیلی سطحی می‌کنند. مشکل در توجه و تمرکز در افت تحصیلی کودک نقش مهمی دارد.
۲- بیش فعالی
حالت دوم بیش فعالی بی‌قراری و جنب و جوش زیاد است. هنگامی که کودک بیش فعال مجبور به نشستن باشد، دائماً به خود پیچیده، کلافه و در حال جابجا شدن و این پا به آن پا کردن است. در واقع او هرگز نمی‌تواند یک جا آرام بنشیند و در حالت نشسته نیز مدام در حال تکان خوردن است.
بچه‌هایی که دچار بیش فعالی از نوع پرتحرکی هستند، بچه‌هایی بی‌قرار و ناآرام‌اند که هیچگاه به شکل ثابت یک جا بند نمی‌شوند و دائم در حال حرکت و راه رفتن هستند.
به طور کلی می‌توان گفت، شما همیشه مشاهده می‌کنید که این کودکان در حال حرکت و بالا و پایین رفتن از میز و صندلی و در و دیوار هستند.
از دیگر نشانه‌ی آن در کودک حرّافی زیاد کودک و ناتوانی در آرام و آهسته بازی کردن است. فعالیت بیش از اندازه (بیش‌فعالی) منجر به تنبیه شدن و انزوای اجتماعی کودک می‌شود.
۳– تکانشگری
سومین حالت بیش فعالی ویری بودن اغراق‌آمیز فرد مبتلاست. اما منظور از تکانشگری یا ویری بودن چیست؟ عموماً رفتارهای تکانه‌ای شامل موارد زیر است:
- ناتوانی در کنترل، بازداری و جلوگیری از عمل
- عمل بدون تفکر، تأمل و ملاحظه
- عمل بدون پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و توجه به پیامدهای آن
- احساس عمل آنی و خود به خود
بیش فعالان معمولاً به محض اینکه به کاری فکر کنند، تا آن را انجام ندهند آرامش نداشته و نمی‌توانند هیچ کار دیگری انجام دهند. انجام عمل قبل از فکر کردن به آن ممکن است، باعث آسیب دیدن بیمار و اطرافیان شود.
آنها صبر و تحمل کمی دارند و میان صحبت‌های دیگران می‌پرند و نمی‌توانند تحمل کنند صحبت‌های طرف مقابل تمام شود، یا حوصله ایستادن داخل صف در حیاط مدرسه را ندارند.
به طور کلی به رفتارهایی که انگیزه آنی دارند و بدون فکر قبلی انجام داده می‌شوند تکانشگری گفته می‌شود. مثلاً کاری که به طور آنی به ذهن فرد خطور کرده و به درستی در مورد انجام و عواقب آن فکر نکرده را انجام می‌دهد.
علائم بیش فعالی در کودکان
اصلی‌ترین علامت اختلال بیش فعالی در کودکان، وجود الگوی پایداری از فعالیت بیش از حد، کم توجهی و رفتارهای تکانشی است که در عملکرد یا رشد کودک اختلال ایجاد می‌کند.
نحوه‌ی بروز و میزانِ نشانه‌های بیش فعالی، باید به شکلی باشد که با میزانِ رشد کودک متناسب نباشد، یعنی کودک باید از همسالانِ خود بسیار بیشتر بیش فعال باشد.
همانطور که می‌دانید هر چه در یک انسان بالغ وجود دارد، از دوران کودکی او سرچشمه گرفته است. توجه نکردن به درمان بیش فعالی در کودکی می‌تواند، در نوجوانی باعث رفتارهای ضد اجتماعی و در بزرگسالی احتمال ایجاد افسردگی در فرد را فراهم کند.
معمولاً علائم بیش فعالی در کودکان در دو یا چند جا، مانند خانه، مدرسه و هنگام فعالیت‌های جمعی و تفریحی دیده می‌شود. در دوران مدرسه ممکن است بروز اختلالات یادگیری مخصوصاً اختلال در خواندن و نوشتن را در کودک داشته باشیم.
علائم بیش فعالی در کودکان مختلف متفاوت است، ولی اکثراً رفتارهایی مانند انجام کارها به صورت نیمه کاره، ناتوانی در تمرکز سر کلاس درس و فرار از انجام تکالیف مدرسه، به هم زدن تمرکز همکلاسی‌ها، پرحرفی، جنب و جوش فراوان و تحرک بدنی بسیار بالا حتی زمانی که مشغول بازی نیستند، گم کردن مدام وسایل شخصی، نداشتن تمرکز و دقت در انجام کارها و… را دارند.
همچنین این اختلال در کودکان معمولاً با علائمی مانند بی‌قراری، ناآرامی در کودک، بیش از حد صحبت کردن و آشفتگی در بروز عواطف خود را نشان می‌دهد.
از آنجایی که یکی از معیارهای تشخیص موفقیت در کودکان تحصیل است، وجود این اختلال و کنترل نکردن آن در دوران مدرسه می‌تواند باعث تذکر، تحقیر و طرد شدن کودک بیش فعال شود.
والدین باید متوجه باشند که اعمال و رفتار کودک تحت کنترل خودش نیست و بر اثر بیماری می باشد و نباید کودک را سرزنش و تنبیه کرد.
بلکه باید با تشخیص صحیح و درمان مناسب، از ایجاد عواقب شدید و آسیب‌رسان این اختلال جلوگیری کنید. بعضی از رفتارهای کودکان بیش فعال و علائمی که می‌توانید به آن توجه کنید عبارتند از:
- کودک سر جایش بی‌قرار است و در بیشترِ اوقات با دست و پایش بازی می‌کند و آنها را تکان می‌دهد و بر روی صندلی پیچ و تاب می‌خورد.
- در کلاس درس یا مکان‌های دیگری که باید روی صندلی بنشیند، از جای خود بلند می‌شود و معمولاً زیاد از کلاس بیرون می‌رود.
- بیشترِ اوقات می‌دود یا می‌پرد، یا از هر چیزی بالا می‌رود.
- همیشه بازی کردن یا کارهایش پر سر و صداست.
- همیشه در حال جنب و جوش و حرکت است.
- زیاد صحبت می‌کنند.
- نمی‌توانید به جزئیات توجه کند.
- بیشتر اوقات نمی‌تواند هیچ دستور یا فعالیتی را کامل انجام دهد و کار را به پایان رساند.
- همیشه وسایل خود را گم می‌کند.
- مدام وسط حرف دیگران می‌پرد و صحبت بقیه را قطع می‌کند.
- قبل از آنکه جمله‌ی سؤال کننده تمام شود، جواب سؤال را می‌دهد.
- نمی‌تواند برای انجام تکالیف خود برنامه‌ریزی کرده و یا آنها را تمام کند.
- تکلیف‌های مدرسه را بدون دقت و توجه انجام می‌دهد.
- نداشتن صبر و حوصله و عصبی و حساس بودن؛ طوری که هر چه که می‌خواهد، باید همان لحظه آن را دریافت کند.
- تحمل نداشتن برای رعایت نوبت و ایستادن در صف
- برانگیختگی و بهم زدن بازی بقیه کودکان
- هل دادن بچه‌های دیگر و طرد شدن توسط همسالان
- قاپیدن وسایل و اسباب بازی‌های کودکان دیگر
- نداشتن مهارت‌های لازم در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران
- گم کردن مدام وسایل شخصی
- فراموشکاری
- از این شاخه به آن شاخه پریدن
- لجبازی
علائم بیش فعالی در بزرگسالان
بیشتر از ۶۰ درصد کودکان مبتلا به ADHD، در بزرگسالی هم علائم بیش فعالی از خود نشان می‌دهند. اما علائم و مشکلات بسیاری از آنها با رسیدن به سنین بزرگسالی، کاهش پیدا می‌کند.
افراد مبتلا به این اختلال در بزرگسالی علائم مربوط به پرتحرکی را ندارند، بلکه بیشتر حالت بی‌قراری درونی داشته، تکانه‌ای عمل می‌کنند و رفتارهای ناگهانی دارند و اختلال توجه و تمرکز نشان می‌دهند.
مشکل در انجام کارها، پرت شدن حواس، فراموش کردن وظایف و مسئولیت‌ها، انجام ندادن کارهای سختی که نیاز به تلاش دارد، ناتوانی در حفظ توجه و دنبال نکردن یک کار تا انتها، پریشانی خاطر بیش از حد، ناتوانی در نشستن به مدت طولانی برای انجام یک کار، پرحرفی و قطع کردن حرف دیگران برای صحبت کردن از علائم بیش فعالی در بزرگسالان است.
معمولاً علائم بیش فعالی، در دو یا چند حوزه از زندگی فرد مانند خانه، محلِ کار، مدرسه و دانشگاه و روابط اجتماعی مشاهده می‌شود.
در صورت درمان نشدن اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی در بزرگسالان، می‌تواند بر بسیاری از جنبه‌های زندگی آنها تأثیر منفی بگذارد. علائمی مانند مشکل در مدیریت زمان، فراموشی و بی‌حوصلگی می‌تواند، باعث ایجاد مشکلاتی در محل کار، خانه و روابط این افراد شود.
علاوه بر این‌ها می‌توان گفت یکی دیگر از مشکلات جدی این افراد این است که آنها افرادی واکنشی هستند، که بدون فکر عمل کرده و سپس در جبران و یا ادامه کار مستأصل و ناتوان می‌شوند.
آنها نمی‌توانند ایستاده در صف و نوبت را تحمل کنند و از اینکه حرف دیگران را قطع کرده و خودشان صحبت کنند خجالت نکشیده و ناراحت نمی‌شوند.
بدون فکر جواب دادن هم یکی دیگر از علائم شایع بیش فعالی است. در ضمن دروغگویی، لاپوشانی، دوباره کاری، راحت طلبی و خود خواهی هم از خصوصیات این افراد است.
توجه کنید که مبتلایان به بیش فعالی به یک یا ترکیبی از این حالت‌ها دچار هستند. در مجموع می‌توان گفت افرادی که به این اختلال مبتلا هستند، برخی از علائم زیر را نشان می دهند:
- این افراد بی‌دقت هستند و به جزئیات توجه نمی‌کنند، مخصوصاً در مواردی که احساس کنند موضوع کسل‌کننده است.
- حواسشان به راحتی پرت می‌شود.
- این افراد در کار و حرفه خود نمی‌توانند به راحتی موفق باشند. مخصوصاً در دفاتر شلوغ و پر سر و صدا به مشکل بر می‌خوردند، زیرا به شدت حواس پرت هستند و نمی‌توانند کار کنند.
- برایشان سخت است که به صحبت بقیه گوش کنند، به همین خاطر مرتب حرفشان را قطع می‌کنند، یا جمله را برایشان تمام می‌کنند. یا این که در مواقعی که نباید چیزی بگویند حرف می‌زنند.
- برایشان مشکل است که از یک دستورالعمل پیروی کنند.
- یکی از علائم بیش فعالی این است، که شخص نمی‌توانند ذهن خود را بر کاری که در حال انجام آن هستند، متمرکز کند. بنابراین آنها وقتی که پشت فرمان هستند، مشکل ساز می‌شوند و بیشتر در معرض سرعت‌بالا و تصادف قرار دارند.
- به سختی می‌توانند به کارهایشان نظم و ترتیب دهند. کارهای زیادی را به طور همزمان شروع می‌کنند، بدون آن که آنها را به پایان برسانند.
- بسیار نامنظم بوده و بدقول هستند و همیشه سر قرارها دیر می‌رسند.
- تحمل انتظار کشیدن را ندارند و مواقعی که اتفاق خاصی نمی‌افتد، احساس بی‌حوصلگی می‌کنند.
- بی‌قرار هستند و نمی‌توانند یک جا آرام بمانند.
- فراموشکار هستند و وسایلشان را گم می‌کنند، یا یادشان می‌رود که آنها را کجا گذاشته‌اند.
- اکثر افراد با مشکل ADHD در روابط زناشویی خود دچار مشکل می‌شوند و اغلب همسران آنها از مهارت گوش دادن ضعیف و ناتوانی در اجرای تعهدات شریک زندگی خود شکایت دارند.
- به آسانی تحریک‌پذیر، بی‌طاقت یا سرخورده می‌شوند، یا این که به سرعت از کوره در می‌روند.
- فرد اکثراً بی‌قرار است و نمی‌تواند آرامش خود را حفظ کند و همیشه دچار تنش عصبی است.
- غلبه بر افکارشان برایشان مشکل است و به سختی می‌توانند استرس‌هایتان را کنترل کنند.
- آنها اغلب به مشکلاتی مانند اختلافات زناشویی، مشکلات محیط کار و مشکل با دوستان بر می‌خورند.
- می‌خواهند هر کاری را بدون فکر و در همان لحظه انجام دهند، که باعث می‌شود به دردسر بیافتند.
- همیشه در همه کارها تاخیر دارند.
- بر سر مسئله‌ای جزئی فوراً از کوره در می‌رود.
