مغز انسان در طول شبانه روز مدام در حال فعالیت است و در حین این فعالیت همیشگی انواع امواج مغزی را تولید می‌کند. تمام عملکردهای ذهنی، هیجانی و رفتاری انسان، توسط این امواج مغزی کنترل می‌شود.
نورون‌ها که همان سلول‌های عصبی هستند، بین یکدیگر پیام‌های الکتریکی رد و بدل می‌کنند که از نقل و انتقال پیام‌های عصبی بین این سلول‌ها امواج مغزی به وجود می‌آید.
در مطلب قبل به طور کامل با امواج مغزی و نحوه‌ی شکل‌گیری آنها آشنا شدیم. برای آشنایی بیشتر با نحوه تشکیل امواج مغزی می‌توانید ابتدا مقاله زیر را مطالعه کنید.
امواج مغزی چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟
امواج مغزی
یکی از راه‌های بررسی مغز انسان و فعالیت‌های آن اندازه‌گیری و ثبت فعالیت‌های الکتریکی مغز می‌باشد که آن را الکتروانسفالوگرافی می‌نامند.
در این روش فعالیت الکتریکی کورتکس مغز از روی جمجمه ثبت می‌شود. فعالیت‌های الکتریکی خفیف مغز الگوهایی ایجاد می‌کند که به آنها امواج مغزی می‌گویند.
همان‌طور که در مقاله نورون چبست؟ گفتیم سیستم عصبی مرکزی و محیطی انسان دارای سلول‌های عصبی به نام نورون است. این سلول‌ها وظیفه ایجاد ارتباط بین مغز با سایر قسمت‌های بدن را به عهده دارند. مغز توسط این سلول‌ها و پیام‌های عصبی آنها با سیستم عصبی محیطی در سراسر بدن ارتباط برقرار می‌کند.
رد و بدل شدن پیام‌های عصبی بین دو سلول نورون جریان الکتریکی را ایجاد کرده و باعث شکل‌گیری امواج مغزی می‌شود. این امواج مغزی در حالات گوناگون دارای فرکانس‌های متفاوت، با کارایی مختلف هستند.
به طور نمونه هرگاه فکر، حرکت یا حس می‌کنیم، یک نوع خاصی از امواج مغزی تشکیل می‌شود. عملکردهای متفاوت در طول روز، بر روی جریان الکتریکی بین دو سلول اثر گذاشته و باعث تغییر الگوی امواج مغزی در حالات مختلف می‌شود.
به عنوان مثال، حالات ذهنی ما مانند ریلکسیشن، اضطراب، تمرکز، خواب، مدیتیشن… در هر زمان الگوهای امواج مغزی متفاوتی را تولید می‌کند.
همان‌طور که گفتیم به دلیل فعالیت سیستم حسی، حرکتی و شناختی انواع امواج مغزی به صورت مداوم در مغز ما در حال تولید شدن هستند. ممکن است در یک بخش از مغز هم‌زمان تعداد زیادی جریان الکتریکی در حال شکل‌گیری باشد.
امواج مغزی تولید شده توسط مغز را می‌توان توسط دستگاه الکتروانسفالوگرافی (EEG) یا آمپلی‌فایرهای زیستی ثبت کرد. امواج مغزی از طریق جداره جمجه دریافت و اندازه گیری می‌شود.
تفاوت سیگنال‌های مغزی که به وسیله‌ی دستگاه‌ها ثبت می‌شود، در تعداد تولید آن فرکانس در هر ثانیه است. مثلاً بسیاری از فرکانس‌ها هستند که کمتر از یکبار در ثانیه تکرار می‌شوند و یا فرکانس‌های که تکرار آن به بیشتر از ۱۰۰ بار در ثانیه نیز می‌رسد.
فرکانس موج به معنای تعداد دور موج در هر ثانیه یا به عبارت دیگر تعداد بالا و پایین شدن موج در هر ثانیه است که واحد آن هرتز می‌باشد. دامنه به معنی میزان بلندی هر موج است که واحد آن میکرو ولت می‌باشد.
فرکانس امواج مغزی از یک سیکل در هر چند ثانیه تا ۵۰ سیکل در ثانیه یا بیشتر تغییر می‌کنند. هرچه فعالیت قشر مغز بیشتر باشد؛ فرکانس امواج مغزی نیز بیشتر است.
انواع امواج مغزی
هرچه فعالیت قشر مغز بیشتر باشد، فرکانس امواج مغز بیشتر خواهد بود. بیشترین فرکانس مغز در زمان بیداری و کمترین فرکانس در حالت کما و بیهوشی دیده می‌شود.
بر اساس سرعت امواج مغزی، فرکانس هر کدام به سه دسته آرام، میانه، و امواج سریع در واحد هرتز دسته‌بندی می‌شوند.
هر کدام از انواع امواج مغزی مسئول کنترل و اثرگذاری بر بخشی از عملکردهای ذهنی، هیجانی و رفتاری انسان است. امواج مغزی بر اساس فرکانس به ۵ دسته اصلی آلفا، بتا، تتا، دلتا و گاما تقسیم می‌شوند. در ادامه به بررسی هر کدام از این انواع امواج مغزی می‌پردازیم:
انواع امواج مغزی و امواج دلتا
امواج دلتا معروف به امواج خواب و از امواج اولیه مغز انسان است. این موج در نوزادان زیر شش ماه موج غالب است که با افزایش سن از دامنه این موج کاسته می‌شود.
محدوده فرکانس امواج مغزی دلتا بین ۰٫۵ تا ۳ دور در ثانیه (هرتز) است. این موج در میان انواع امواج مغزی اصلی، دارای کمترین فرکانس می‌باشد و کندترین امواج مغزی انسان هستند.
فرکانس این امواج هرگز به صفر نمی‌رسد، زیرا داشتن فرکانس صفر به معنای مرگ است. با تغییر فرکانس مغز از موج تتا به موج دلتا ما وارد یک خواب عمیق می‌شویم.
در این حالت فعالیت خودآگاه ما به صفر می‌رسد و ناخودآگاه ما کنترل کامل بدن را به دست می‌گیرد. قرار گرفتن مغز بر روی این موج باعث رسیدن به آرامش و تجدید قوای بدنی فرد می‌شود.
در نتیجه می‌توان گفت عمیق‌ترین سطح خواب امواج دلتا را ایجاد می‌کند که نقشی حیاتی در زندگی انسان دارد. امواج دلتا، امواج فرا آگاهی و سیستم ارتباطی به آگاهی چند بعدی است.
امواج دلتا، در وضعیت خواب عمیق (بدون خواب دیدن)، مدیتیشن عمیق، در زمان نوزادی و در بیمارهای شدید مغزی مشاهده می‌شود. بیمارهای شدید مغزی مانند آسیب مغزی، ناتوانی در یادگیری، پلک زدن سریع، حرکات سریع چشم و مغز خواب آلوده است.
همچنین گفته می‌شود امواج دلتا در تجارب نزدیک به مرگ، برون فکنی و خروج روح از جسم، سفرهای اثیری و پدیده‌های این چنینی است نیز فعال می‌شوند.
این امواج هوشیاری و ادراکات بیرونی را کاملاً مسدود کرده و تمرکز شما را به درون می‌برد که برای درمان و تولید مجدد انرژی در بدن بسیار مهم هستند.
امواج دلتای مغزی با بهبود وضعیت خواب شبانه کمک به ترشح هورمون رشد انسان نموده و در نتیجه باعث ریکاوری بهتر بدن می‌گردد. دقیقاً به همین علت است که خواب عمیق این‌قدر اهمیت دارد.
امواج تتا و حالت خواب سبک
محدوده فرکانس امواج مغزی تتا بین ۳ تا ۸ دور در ثانیه (هرتز) است. این موج در میان انواع امواج مغزی در رتبه بعد از موج دلتا قرار می‌گیرد. موج تتا، از آلفا و بتا آرام‌تر است و دامنه بزرگتری دارد. این امواج در ناحیه گیجگاهی ظاهر می‌شود. در لحظات اولیه خواب، امواج مغز در حالت تتا قرار می‌گیرد.
تتا یکی از پیچیده‌ترین حالات مغزی است که تا به حال کشف شده است. این موج قبل از رفتن به مرحله خواب عمیق یعنی همان موج دلتا فعال است. همچنین این امواج در هنگام مراقبه و مدیتیشن، عمیق‌ترین تجارب و خلاقیت بیشترین فعالیت را دارند.
با امواج تتا بدن شما حالتی مشابه خلسه را تجربه می‌کند. در این وضعیت ادراکات شما از دنیای بیرونی منحرف شده و به سمت داخل متمرکز می‌گردد. در فاز تتا شما در حالت خواب و بیدار هستید و بدن شما برای دریافت شهود و بینش آمادگی دارد.
تتا یک حالت فوق‌العاده است که شما به حافظه و یادگیری و قابلیت‌های شهودی درون خود دسترسی دارید. در فاز تتا مغز شما برای درک مطالب و دریافت اطلاعات جدید بهینه می‌شود.
گفته می‌شود کودکان زیر ۵ سال که بیشترین پتانسیل جذب اطلاعات و یادگیری را دارند دارای امواج تتای قوی‌تری نیز می‌باشند. در کل می‌توان گفت موج تتا در خلاقیت و درک شهودی و حسی، تمرکز درونی و حافظه نقش به سزایی دارد.
شما در حالت تتا بخشی از هوشیاری خود را از دست می‌دهید. در واقع در حالتی مانند خواب سبک فرو می‌روید.
در افراد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی کمبود توجه، افزایش غیرطبیعی دامنه موج تتا منجر به زمان واکنش کند و ناتوانی در یادگیری می‌شود.
انواع امواج مغزی و امواج آلفا
محدوده فرکانس امواج مغزی آلفا بین ۸ تا ۱۲ دور در ثانیه (هرتز) است. امواج آلفا مثل پلی بین آگاهی و ناخودآگاه است. این موج در حالت ریلکس جسمانی تولید می‌شود. امواج آلفا در قسمت پس سر قابل اندازه‌گیری می‌باشند.
در هنگام استراحت وقتی که عضلات شل و چشم‌های شخص بسته می‌شود ولی نخوابیده است، امواج آلفا در مغز ایجاد می‌شود. معمولاً هماهنگی امواج مغزی بین دو نیمکره کم است و با بستن چشم‌ها در حالت آلفا هماهنگی بین دو نیمکره راست و چپ زیاد می‌شود.
در این فرکانس هر دو نیمکره مغز فعالیت دارند، دارای بهره هوشی بالاتری هستیم و یادگیری و القا پذیری در ما بیشتر می‌شود. در این حالت امواج مغزی از موج بتا به موج آلفا تغییر می‌کند و مغز دیگر اطلاعات بینایی را پردازش نمی‌کند.
به صورت خلاصه می‌توان گفت حالت آلفا، حالت بیدار اما کمی خواب آلود و ریلکس از نظر علمی و فیزیکی است. امواج آلفا، در برخی وضعیت‌های مدیتیشن و وضعیت‌های رؤیا پردازی و گذر روان افکار روزمره ایجاد می‌شوند. در واقع وضعیت آلفا، قدرت حاضر بودن در “این لحظه” است.
امواج آلفا در دستیابی به عملکرد بهینه، کاهش اضطراب، آرامش، تمرکز، هوشیاری، یادگیری، تقویت سیستم ایمنی، تفکر مثبت، یکپارچگی ذهن و بدن، شهود، درون اندیشی، تعادل هیجانی، احساس سرخوشی، آگاهی درونی و افزایش ترشح سروتونین مفید است.
وضعیت آلفا دارای لذت‌بخش‌ترین و آرام‌ترین حالت بدنی انسان است که در آن وضعیت استرس کاهش می‌یابد و باعث افزایش آرامش و سطح بالای خلاقیت می‌گردد. مغز هنرمندان، موسیقی‌دانان و ورزشکاران در تولید امواج آلفا فوق‌العاده پرکار است.
امواج مغزی آلفا با کاهش سطح کورتیزول باعث افزایش سیستم ایمنی بدن و درنتیجه رفع خستگی و استرس ناشی روزانه می‌گردد. تجسم خلاق و پیدا کردن ایده‌های ناب ذهنی همگی از معجزات وضعیت آلفا می‌باشند. این امواج همچنین باعث ترشح ملاتونین در بدن می‌گردد که به بهبود خواب نیز کمک می‌کند.
در افراد خیال‌باف، افراد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی کمبود توجه، اختلال یادگیری، افسردگی، آسیب‌های مغزی خاص و در صورت مصرف مواد و الکل، موج آلفای لوب پیشانی دامنه‌ی بزرگتری دارد ولی در افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی و بی‌خوابی، موج آلفا در قسمت پس‌سری افزایش دامنه خواهد داشت.
موج SMR (sensory motor rhythm)
محدوده فرکانس امواج مغزی آلفا بین ۱۲ تا ۱۵ دور در ثانیه (هرتز) است. این موج در حالت‌های آرامش و تمرکز و بی‌حرکتی دامنه‌ی بیشتری دارد.
موج SMR یکی از شاخص‌های اصلی نشان دهنده‌ی میزان توجه و تمرکز در افراد می‌باشد. در بیماران مبتلا به اختلال بیش‌فعالی – کم‌توجهی معمولاً این موج دامنه‌ی کم‌تری در مقایسه با افراد معمولی دارد. در این بیماران افزایش دامنه‌ی موج SMR منجر به کاهش حرکات و افزایش توجه و تمرکز می‌شود.
امواج بتا در هوشیاری کامل
امواج بتا، امواج غالب در سطح هوشیاری و بیداری کامل شما است. محدوده فرکانس امواج مغزی بتا بین ۱۳ تا ۳۸ دور در ثانیه (هرتز) است. امواج بتا در جلو سر قابل اندازه گیری است.
ما بیشتر لحظات بیداری را در حالت بتا به سر می‌بریم. در واقع زمانی که شما هوشیار هستید، چیزی را قضاوت می‌کنید، تصمیم می‌گیرید یا به هر شکلی در یک فعالیت ذهنی تمرکز دارید، امواج بتا فعال هستند. این سطح هوشیاری، عملکرد ذهنی سریع شمرده می‌شود. در این حالت ضمیر خودآگاه کنترل مغز را بر عهده گرفته و ضمیر ناخودآگاه در دسترس نمی‌باشد.
کنش‌های پیچیده ذهنی مانند سخن گفتن، بحث کردن، فکر انتزاعی فوق‌العاده، هشیاری، تمرکز، توجه و دقت، تفکر، حل مسئله، مذاکره، راه رفتن یا رانندگی، پایداری هیجانی، محاسبات ریاضی و افزایش متابولیسم با غلبه موج بتا در مغز بروز می‌کند.
در این حالت شما کاملاً بیدار و هوشیار هستید و برای کار و معادلات ذهنی آماده می‌باشید. امواج مغزی بتا به شما در امتحان دادن، تجزیه‌وتحلیل اطلاعات و فعالیت بدنی کمک می‌کند.
به عبارت دیگر امواج بتا بر فعالیت‌های منطقی نیمکره‌ی چپ مغز تمرکز دارد. هرچه کارها با آرامش بیشتری صورت گیرد امواج در فرکانس پایین قرار می‌گیرد و چنان چه همراه با هیجان شدید و یا استرس باشد امواج مغزی بالا می‌رود و گاهی اوقات تا ۶۰ نوسان در ثانیه هم خواهد رسید.
افزایش دامنه بتا در اختلالات اضطرابی، وسواس، اختلالات خواب و دندان‌قروچه دیده می‌شود.
انواع امواج مغزی و موج high beta :
محدوده فرکانس امواج مغزی بتا بین ۲۲ تا ۳۵ دور در ثانیه (هرتز) است. افزایش دامنه‌ی این موج در بین انواع امواج مغزی در حالت‌های گوش به زنگی افراطی، اندیشناکی مداوم، پردازش شناختی سریع، زودرنجی و وسواس دیده می‌شود.
امواج گاما سریع‌ترین موج
موج گاما سریع‌ترین موج مغزی با فرکانس بالاست. محدوده فرکانس امواج مغزی گاما بین ۳۸ تا ۴۲ دور در ثانیه (هرتز) است. این امواج به هوشیاری مرتبط می‌شوند و هر چقدر تولید امواج گاما بیشتر باشد، هوشیاری ما هم بالاتر خواهد بود.
موج گاما انتقال دهنده سریع اطلاعات به مناطق مرتبط مغزی است. سرعت این ارتعاش مسیر کشف و شناخت این موج را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. این موج باعث افزایش درک و قدرت انجام هم‌زمان چند فعالیت ذهنی است. محققان دریافتند که عشق و پرهیزگاری باعث افزایش ارتعاش این موج می‌شود.
در واقع می‌توان گفت این امواج مربوط به حالت دسترسی هم‌زمان به عملکردهای مختلف ذهنی هستند و در حالتی که ادراکات شما افزایش یافته باشد، آن را تجربه خواهید کرد. همچنین وجود آن در جهت فرایند یادگیری در ارتباط با مسائل پیچیده و چند وجهی ضرورت دارد.
سامان دهنده‌ی مغز و هماهنگ کننده و یک پارچه کننده‌ی اطلاعات از قسمت‌های مختلف بدن است. زمانی که این موج غالب باشد حافظه خوب، سرعت انتقال زیاد اطلاعات، پردازش سطوح بالای اطلاعات و یادگیری مسائل پیچیده فعال هستند.
